“Anneee! Ben yokken eşyalarımı karıştırmış ve Lego setim bozulmuş!” Zachary abisiyle yaşadığı bir problemle ilgili yakınıyor. Kardeş rekabeti yaygın bir aile problemi ve çözüm annede aranıyor. Annenin iki seçeneği var; “Kardeşinin Lego setini düzeltmesine yardım et” gibi direktifler verebilir ya da bu sorunu çocuklar için yaratıcı problem çözme becerisini pratik etmek için bir fırsat olarak görebilir. Bu gibi günlük problemler fark yaratan becerileri desteklemede bir araç olarak kullanabilir ve ebeveynler ailelerinde yaşanan sorunlara bu gözle baktıklarında çocukları destekleyebilecekleri birçok fırsatın farkına varabilirler. İşbirlikçi problem çözme ancak öz denetim, stres yönetimi, hem düşünce hem de duyguların öz farkındalığı, empati, etkili dinleme ve iletişim kurma, hedef belirleme, sonuçları öngörme ve eylemleri değerlendirme gibi becerilerin bütünlüğüne bağlı. Sosyal ve duygusal öğrenme alanında önde gelen liderlerden Sosyal ve Duygusal Öğrenme için İşbirliği (CASEL) Başkanı Roger Weissberg, Yale Üniversitesi’nden meslektaşları ile birlikte New Haven Devlet Okulları’nda Trafik Lambası modelini geliştirdiler. Sosyal Kalkınma Projesi, ülkedeki en düşük gelirli topluluklardan birindeki sayısız çocuğun hayatını etkiledi. Öğrenciler rol oynama tekniği ile gerçek yaşam ortamlarında bu becerileri tekrar tekrar öğrendiler, uyguladılar, kullandılar ve sosyal becerilerin gelişimini okul sisteminin ve kültürünün bir parçası haline getirdiler. Bu model hem okullardaki öğrenciler arasında problem çözmeyi teşvik etmek için hem de disiplin için kullanıldı. Bir çocuğun okul kuralları dışında kalan bir davranışı sonucunda sorunu, nasıl hissettiklerini ve hangi eylemleri seçtiklerini düşünmesi sağlandı. Alternatif davranış biçimleri üzerine düşündüler, tartıştılar ve benzer bir durumda gelecek sefere nasıl davranacaklarına dair olumlu bir plan hazırladılar. Ebeveynler de bu yöntemi evlerinde bir araç olarak kullanabilir. Çocuklarınız yıkıcı bir şekilde davrandığında, birinin duygularına ya da varlığına zarar verdiğinde; gerçekleştirdikleri eylemi ve eylemin etrafındaki insanlar üzerindeki etkilerini etraflıca düşünmelerine fırsat verin. Daha sonra sorun, “Ya aynı durumda farklı bir seçim yapsaydın? Ne gibi seçeneklerin vardı? Eğer bu seçeneklerden birini seçseydin, sonuç nasıl olurdu?” gibi. Dr. Weissberg bunun sonuçları öngörebilme becerisini desteklediğini söylüyor. Bu beceri; çocukların eyleme geçmeden önce olası sonuçları düşünüp buna istinaden eylemlerini seçmelerini içeriyor. Elbette bu düşünce yöntemi sorumlu karar alabilme becerisini de kuvvetlendiriyor. Daha önce bahsedilen New Haven Devlet Okulları’nda yürütülen projedeki eğitim, ergenlik yıllarında uyuşturucu ve alkolün kötüye kullanımı, genç hamilelik ve şiddet gibi riskli davranışları önlemek üzere planlandı. Eğer çocuklarınız bahsedilen becerileri yüksek akran baskısı döneminden önce geliştirebilirse, riskli davranışlar arkadaşları tarafından onlara cazipçe sunulduğunda siz onları korumak için orada olmasanız dahi nasıl başa çıkacaklarını biliyor olacaklar. Trafik Lambası modelinin işleyişi son derece basit. Trafik Lambası’nın resmini asın. İlk önce bir soruna odaklı değil, oyun olarak deneyimleyin. Eğlenceli hale getirin, işin içine rol oynama egzersizleri katın, dramatikleştirin. Yetişkinler ayakta durup “Dur!” lambası olabilir. Bir sorundan bahsedin veya daha da iyisi çocuklar ortak bir sorunlarını söylesinler. Çocuklar size doğru koştuklarında, “Dur!” lambası olarak siz elinizi kaldırın. Herkes uygulamayı vurgulamak ve eğlenceli hale getirmek için yüksek sesle nefes alabilir. Şimdi sarıya elinizi dümdüz yerleştirin ve aşağıda bahsedilen sarı ışık adımlarını uygularken çocuklar oldukları yerde hafif adımlarla beklemede kalsınlar. Oyuna alıştıkça sarı ışık basamaklarının neler içerdiğini söylemelerini isteyin. Yüksek sesle düşünmelerini sağlayın. Ve son olarak elinizi indirin ve yüksek sesle anons edin; “Geç!”. Artık ilerleyebilirler ve çözümlerini deneyebilirler. Sürecin detayları aşağıda devam ediyor; Kırmızı Işık DUR! Sakinleş ve hareket etmeden önce düşün. Tüm katılımcılar sakinleşene dek hiçbir sorun çözülemeyecek, hiçbir duygu onarılamayacak. Bu yüzden hem kendinizin hem çocuğunuzun sakinleşmesine zaman tanıyın. Yaratıcı nefes egzersizlerinden birini seçin (baloncuk üflemek gibi bir derin nefes egzersizi olabilir). Kendi alanlarınızda sessizce bir süre bekleyin. Sarı Işık Dikkatini ver — Hisset- İletişim Kur- Düşün Problemi ve nasıl hissettirdiğini paylaşın. Ebeveynler kendilerinden örnek vererek başlayabilirler; “Kardeşin ve senin tartışman beni öfkelendirdi. Sen nasıl hissediyorsun?” Hazırda bir duygu listesi bulundurmak yardımcı olur, böylece çocuğunuz bir duyguyu bulmakta zorlanırsa, nasıl hissettiğini en iyi temsil eden duyguyu listeden seçebilir. Bu uygulama duygularını ifade etmek için gerekli olan kelime dağarcığını genişletecek ve bir dahaki sefere temasa geçmek ve iletişimde kalabilmek için çok daha donanımlı hale gelmiş olacak. Şimdi, olumlu bir hedef belirleyin. “Geç” işaretine gelmeden önce, çocuğunuzun kendisi ve ilgili diğer kişiler için ne istediğini düşünmesini isteyin. Amaç, “Sadece kardeşimle iyi geçinmek istiyorum” veya “Oyuncaklarımı güvende tutmak istiyorum” kadar basit olabilir. Weissberg, çocuklar için olumlu bir hedef belirlemenin basitçe “Sonuçta ne olmasını istersin?” sorusuna verilen yanıt olduğunu söylüyor. Olası çözümleri çeşitlendirin. Tek bir çözüme atlamadan evvel seçenekleri çoğaltın. “Legolarımı kardeşimin onları bulamadığı bir yerde saklayabilirim.” “Başkalarının oyuncaklarıyla oynamadan önce birbirimize sorabiliriz.” “Kırdığımız her şeyi tamir edeceğimize söz verebiliriz.” Sorunun bir parçası olan herkesi çözüm üretmek için dahil edin. Bir sorun durumunda birçok seçenek olduğunu anlayan çocukların sağlıksız bir karar vermeye mecbur hissetme olasılıkları daha düşüktür, geri çekilip tüm seçenekleri inceleyebilirler. Sonuçları düşünün. Ebeveynler, “Ya Legolarını kardeşinden gizlemeye çalışırsan? Ne olabilir?” gibi sorular sorabilir. Uzun ve kısa vadede çocuklarınızla çeşitli çözümlerin gerçekçi sonuçlarını düşünün. “Yarın işe yarayabilir. Ancak birkaç hafta sonra dalgınlıkla yatak odanızda yerde unuttuğunuzda ne olur? Peki ya daha sonra?” Bu, çocukların seçimlerini yapmadan önce eylemlerinin olası sonuçlarını düşünmelerine yardımcı olmak için kritik bir adım ve riskin daha yüksek olabileceği daha sonraki muhtemel sorunlar için önemli bir uygulamadır. Yeşil Işık Geç! En iyi planını uygulamaya başla. Belki de çocuklarınız birbirlerinin oyuncağı ile oynamadan önce birbirlerine sormaya karar verdiler. Hemen deneyin. Nasıl işlediğine bakın. Eğer işe yaramıyorsa o zaman üzerine konuşun ve küçük ayarlamalar yapın ya da daha iyi çalışabilecek başka bir plana karar verin. Ebeveynler bu modelle uyumlu olarak mantıklı sonuçları kullanabilirler. Örneğin, Zachary kardeşine zarar verirse, ilişkiyi onarmak için çözüm de üretebilir. Samimi bir özür sunabilir. Kırık Lego setini tamir etmek için zaman ayırabilir. Lego setinin güvenliğini sağlamak için bir yer bulmaya yardımcı olabilir. Çocuklar, verilen zararın giderilmesinde ebeveynlerin desteğine ihtiyaç duyarlar. Sadece fiziksel bir nesneyi onarmak için değil, aynı zamanda acı veren duyguları onarmak için de birden fazla seçenek olduğunu bilmeleri gerekir. Bu yüzden seçenekleri birlikte tartışın ve çocukların uygulamasına yardımcı olun. Aile içi buluşmalar da bu Trafik Lambası modelini kullanmak için ideal bir zaman olabilir. Herkesi ilgilendiren bir sorunu buluşmada gündemine getirin. Bir aile toplantısında üzerine çalışılacak ilk sorunun görece basit olmasına özen gösterin. Model üzerinde denemeler yapın ve tüm aile üyeleriyle çözüm üretmek için iş birliğinde olun. Zamanla ailece problem çözme yeteneğiniz artacak, bu gelişmeyi takip edin ve zamanı geldikçe daha zorlu sorunları masaya yatırmaktan çekinmeyin. ----- Kendi hayatım için belirlediğim olumlu hedeflerden biri pişman olmamak. Dürtüsel davranmak, acele ve üzerine düşünülmemiş kararlar almak yüksek ihtimalle pişmanlığa yol açar, bu nedenle bu Trafik Lambası modelinin harekete geçmeden önce sonuçları inceleme önerisini özellikle takdir ediyorum. Bu becerileri oğlumun bu yaz geliştireceğini umuyorum, havalar ısındıkça kontrol elimizden kaçabileceği için, “Dur!”, “Düşün,” ve “Geç” aşamalarını pratik etmeye bolca ihtiyaç duyuyor olacağız. “Ama onun boya kalemleri çok güzel, onları istiyorum!” gibi birçok problemle baş etmemiz gerekebilir. Birlikte gülecek ve birlikte öğreneceğiz. Ben de ona ömür boyu onunla kalacak becerileri kazandırıyor olmaktan çok mutlu olacağım. ------ Bir sorunun varsa, uğraşıp bocalama İşte ne yapacağınla ilgili basit bir mırıldanma! Dur, harekete geçmeden önce sakinleş Müsaade et, zihninde bulanık her şey netleşecek. Sorununu ve nasıl hissettiğini söyle. Olumlu ve gerçekçi bir hedef belirle. Şimdi zekice düşünülmüş küçük çözümlerle Büyük çözümlere varan yolculuğu listele Buraya kadar hızla ulaştın fakat şimdi yavaşla, Her ihtimalin olası sonucunu dikkatle tara. Şimdi düşüncelerini toparlayıp ve sonrasını planla, Yapabileceğinin en iyisini yaptığını düşünüyorsan, Yola koyul ve problemleri daha az korkuyla karşıla! – Terri Kazmier, New Haven Okulları Müzik Öğretmeni ----- Referanslar Weissberg, R.P., Barton, H.A., & Shriver, T.P. (1997). The social-competence promotion program for young adolescents. In G.W. Albee & T.P. Gullota (Eds.), Primary prevention exemplars: The Lela Rowland Awards (pp. 268–290). Thousand Oaks, CA: Sage. Weissberg, R.P., Jackson, A.S., & Shriver, T.P. ( ). Promoting positive social development and health practices in young urban adolescents. In M.J. Elias (Ed.). Social decision making and life skills development: Guidelines for middle school educators (pp. 45–77). Gaithersburg, MD: Aspen Publications. Bio: Jennifer Miller, M.Ed. has twenty years of experience helping adults become highly effective with children. With a focus on social and emotional learning, she is a parent coach, speaker, educator, author and illustrator of the blog, Confident Parents, Confident Kids. Ashoka web sitesinde paylaşılan makaleden Türkçeye çevrilmiştir. Çeviriyi yapan: Ceren Kaçar